„Edukacja nigdy więcej nie powinna być w głównej mierze przekazywaniem wiedzy, ale musi przyjąć nową formę, szukając uwolnienia dla ludzkich możliwości.”
Maria Montessori
Na przestrzeni wieków próbowano stosować, z różnym skutkiem, odmienne metody edukacyjne. Proces przekazywania wiedzy często wiązano ze ścisłym posłuszeństwem, czasami wręcz wojskowym drylem i dyscypliną. Przełomowe, odmienne podejście, które rzutowało na rewolucję w systemie współczesnej edukacji, preferowała Maria Montessori.
Twórczyni metody
Maria Montessori (1870–1952) była włoską lekarką i twórczynią metody edukacyjnej sygnowanej własnym nazwiskiem. W 1892 roku uzyskała tytuł Diploma di licenza. Ten stopień, wraz z dodatkowymi kursami z języka włoskiego i łaciny, upoważniał ją do rozpoczęcia studiów medycznych na uniwersytecie w 1893 roku. Był to przełomowy moment w życiorysie włoskiej badaczki.
Początkowo w swoich badaniach Maria Montessori koncentrowała się na dzieciach z problemami psychicznymi. Później metoda jej autorstwa została rozszerzona na ogólne badanie edukacyjne. Stymulacja rozwoju w przypadku dzieci niepełnosprawnych sprawdziła się również u pozostałych uczniów. Badaczka opracowała wszystkie swoje zasady pedagogiczne, bazując na konstruktywnej krytyce naukowej psychologii. W centrum jej zainteresowań stało właśnie dziecko, wokół którego powinno się tworzyć odpowiednie środowisko. Podmiotowość dziecka była zatem bezdyskusyjna.
„Byt kompletny”
Jednym z kluczowych pojęć wprowadzonych przez Marię Montessori było określenie dziecka jako „bytu kompletnego”. Co należy rozumieć pod tym pojęciem? Istotę zdolną do rozwijania twórczej energii i posiadającą predyspozycje moralne. Zalicza się do nich między innymi zdolność do miłości. Cechy te, zdaniem badaczki, były stłumione przez systemy edukacyjne i wychowawcze tworzone przez dorosłych.
Maria Montessori, uznając dziecko za „byt kompletny”, postulowała, aby podstawową zasadą wychowawczą była wolność. Czy oznacza to absolutne odejście od stosowania dyscypliny w procesie wychowania? Wolność miała wyzwalać kreatywność ucznia, ale również być podstawą kształtowania się dyscypliny. Był to zatem postulat dążenia do dyscypliny poprzez wolność, nie zaś stosowania sztywnych norm, które tłamszą dziecko. Osiąganie poczucia dyscypliny miało być procesem samoistnym, na drodze ewolucji rozwojowej. Jednostka zdyscyplinowana może już sama się kontrolować, dopasowując swoje poczynania do życiowych zasad.
Nadmierna ingerencja świata dorosłych w „byt kompletny”, którym jest dziecko, miała ograniczać jego naturalną kreatywność. Dzieciństwo, zdaniem Marii Montessori, jest okresem ogromnej kreatywności i etapem życia, w których umysł dziecka z łatwością przyswaja poszczególne cechy otoczenia.
Dzięki ideom włoskiej badaczki, zmieniło się wiele zasad pedagogicznych obowiązujących w pierwszych latach XX wieku. Dzieci miały się nauczyć, aby dbać o siebie i były zachęcane do podejmowania własnych decyzji. Maria Montessori określa dziecko jako „duchowy embrion”, u którego rozwój psychiczny jest związany z rozwojem biologicznym. W rozwoju psychicznym istnieją okresy, w których dzieci mają większą możliwość rozwijania specjalnych talentów.
Kluczowe etapy w rozwoju człowieka
Maria Montessori szybko zwróciła uwagę na znaczenie najwcześniejszego etapu życia człowieka – od narodzin do szóstego roku życia. W tym czasie dzieci przede wszystkim są odkrywcami. Chłonny umysł dziecka, wykorzystując zmysły, bada świat wewnętrzny i zewnętrzny. W ten sposób tworzy swój intelekt, przyswajając poszczególne składowe otoczenia. Uczy się zarówno języka, kultury, wrażliwości na piękno, jak i obyczajów czy obrzędów religijnych. Zmysłowe poznawanie świata sprawia, że dziecko powinno wzrastać w odpowiednim otoczeniu.
W wieku od 6–12 lat dziecko wchodzi w okres świadomego poznawania. Wówczas kształtuje się u niego zdolność abstrakcyjnego myślenia i wyobraźni. Jest to czas, w którym dzieci zaczynają wykorzystywać w praktyce zdobytą wcześniej wiedzę. W dalszym ciągu jest to etap intensywnych poszukiwań.
Wchodząc w wiek dojrzewania, a więc w okres 12–18 lat, młodzież poszukuje swojego miejsca na świecie. To czas dalszego, intensywniejszego już wykorzystywania zdobytych wcześniej umiejętności oraz wyzyskiwania możliwości do tego, by w pełni uczestniczyć w strukturach społecznych.
Człowiek w wieku 18–24 lat wkracza w etap specjalizacji. Zaczyna realizować swoje życiowe pasje, kierować się powołaniem i podejmować w pełni świadome decyzje. Poprzez swoją pracę rozwija własną osobowość, przyczyniając się zarazem do współtworzenia otaczającej go rzeczywistości.
Na każdym etapie rozwoju psychofizycznego jednostki najważniejszy jest sam człowiek i jego dobrostan. Rozwój powinien następować w sposób harmonijny, a wolność, z którą rodzi się obdarzony nią każdy człowiek, jest motorem tego rozwoju.
Otoczenie i nauczyciele
Uwzględniając chłonność umysłu dziecka i zmysłowe poznawanie świata, niezwykle ważne jest zapewnienie w procesie edukacji odpowiedniego otoczenia. Powinno być ono nacechowane pięknem i porządkiem, a także być proste i dostępne. Otoczenie nie powinno stwarzać przytłaczającego wrażenia ani ograniczać wolności. Materiały i środki edukacyjne powinny być zaprojektowane z myślą o dzieciach – wspomagać ich naturalny rozwój, proces odkrywania świata, dostarczać pozytywnych bodźców. Zalecana jest również współpraca w mieszanych grupach wiekowych. Dzięki temu dzieci nabywają umiejętności życia w społeczeństwie i uczą się wzajemnie od siebie.
W metodzie Montessori nauczyciel (i rodzic) musi być przede wszystkim uważnym obserwatorem rozwoju dziecka, bez zbędnego ingerowania w ten proces. Powinien natomiast dbać o stworzenie właściwej atmosfery, która sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, spokoju, porządku i radości. Rolą nauczyciela jest pomaganie dziecku, odpowiadanie na jego pytania i rozwiewanie wątpliwości. Niezbędna jest partnerska relacja między uczniem a nauczycielem, który powinien wiedzieć, jak i kiedy zainterweniować, nie ograniczając wolności dziecka. Tylko w ten sposób można dziecko zachęcić do dalszego działania i pogłębiania wiedzy. Praca z młodszymi dziećmi polega przede wszystkim na demonstrowaniu użycia odpowiednich materiałów czy też zadań do wykonania, odpowiednio dobranych do etapu rozwoju.
Pokłosie metody Montessori
Chociaż metoda Montessori nie jest oficjalnie uznawaną linią edukacyjną, wiele jej elementów jest stosowanych na co dzień w szkołach na całym świecie. Do najważniejszego dorobku myślowego włoskiej badaczki z pewnością trzeba zaliczyć podkreślenie podmiotowości dziecka, jego godności i wolności. Trudno również kwestionować postawę szacunku dla innych osób czy niesienia wzajemnej pomocy. Krytycy tej metody podkreślają jednak, że w pewnym stopniu opiera się ona na przekazywaniu odrealnionego obrazu wyidealizowanej rzeczywistości. To może prowadzić do trudności adaptacyjnych w późniejszym życiu, w którym młody człowiek będzie musiał się zmierzyć z pośpiechem czy stresem albo wykazać się postawą asertywną. Indywidualne podejście do każdego dziecka jest oczywiście jak najbardziej słuszne, z tym że w wielu szkołach pozostaje jedynie w sferze postulatów. Problemem jest również stosunkowo nieliczna wykwalifikowana kadra pedagogiczna, która mogłaby nauczać zgodnie z metodą Montessori. Mimo to można znaleźć placówki edukacyjne dla dzieci w różnym wieku, również w Trójmieście, w których metoda ta jest stosowana.
