Śmierć bliskiej osoby to dla każdego trudny temat. Warto być świadomym, jakie są prawne skutki śmierci osoby fizycznej (spadkodawcy) i jak przeprowadzić postępowanie spadkowe.
Moment nabycia spadku
Z chwilą śmierci spadkodawcy dochodzi do tak zwanego otwarcia spadku i tym momencie spadkobierca nabywa spadek. Oznacza to tyle, że spadkobierca wskutek śmierci spadkodawcy wstępuje w jego sytuację prawną, zarówno w zakresie praw i obowiązków, jakie dotyczyły zmarłego w chwili jego śmierci. Powołanym do spadku można być na podstawie sporządzonego przez zmarłego testamentu albo ustawy. Wygląda to tak, że jeżeli spadkodawca sporządził ważny testament, to spadkodawcami będą osoby w nim wskazane. Natomiast jeżeli zmarły nie pozostawił po sobie testamentu, dziedziczenie odbywa się na zasadach wynikających z przepisów ustawy w kolejności wskazanej w Kodeksie cywilnym. W pierwszej kolejności powołane do spadku z ustawy są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy (część spadku), który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W przypadku braku zstępnych spadkodawcy (dzieci) powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. W braku zstępnych (dzieci) i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Zakres i zasady dalszego dziedziczenia pozostałych podmiotów szczegółowo podlegają regulacjom w ww. ustawie. Osoba powołana do spadku ma prawo wyboru, czy spadek przyjmie (istnieją dwa rodzaje: przyjęcie proste, przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) czy odrzuci. Podjęcie decyzji co do określonego zachowania wiąże się zazwyczaj z wiedzą spadkobiercy na temat wspomnianych praw i obowiązków zmarłego, szczególnie w zakresie ewentualnych długów pozostawionych przez zmarłego. Posiadając wiedzę co do stanu majątku zmarłego, łatwiej jest podjąć świadomą decyzję czy przyjąć spadek. Wątpliwości pojawiają się, kiedy nie mamy takiej wiedzy, bo np. zmarły nie dzielił się z nami informacjami co do swojego majątku, nie mieliśmy z nimi kontaktu lub też nie znaliśmy go. Informacje te mogą być znamienne, gdyż podjęta decyzja co do przyjęcia lub odrzucenia spadku determinuje sytuację spadkobiercy w przyszłości. Spadkobierca (zarówno testamentowy jak i ustawowy) musi pamiętać, że ma tylko sześć miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania (zazwyczaj od dnia śmierci spadkobiercy). Dodatkowo termin ten może zacząć biec dla każdego spadkobiercy od innego momentu.
Termin do złożenia oświadczenia wynosi 6 miesięcy
Wskazane ustawowe sześć miesięcy to okres, w którym spadkobierca może złożyć oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Można je złożyć przed notariuszem lub sądem. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane. Ryzyko związane z możliwym odziedziczeniem długów zazwyczaj jest determinantem decyzji, jaką podejmie spadkobierca. Należy wiedzieć, że oświadczenie o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę jest równoznaczne z wyłączeniem od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Oświadczenie o przyjęciu spadku z ograniczeniem odpowiedzialności (tzw. z dobrodziejstwem inwentarza) oznacza, że co do zasady spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku – odpowiedzialność za długi spadkowe jest ograniczona. Znaczy to tyle, że wierzyciele mogą dochodzić roszczeń z całego majątku spadkobiercy z ograniczeniem do wartości aktywów wchodzących w skład spadku. Oświadczenie o przyjęciu spadku wprost oznacza przyjęcie spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi. Brak złożenia przez spadkobiercę ww. oświadczeń jest równoznaczne z tym, gdyby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Zasada ta została wprowadzona do Kodeksu cywilnego dopiero na mocy ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw i ma zastosowanie do spadków otwartych od dnia 18 października 2015 r. Szczególną uwagę należy zwrócić w sytuacji powołania do spadku małoletnich dzieci, które same nie mogą złożyć oświadczenia co do spadku. Chcąc zatem złożyć w imieniu dziecka oświadczenie o odrzuceniu spadku, rodzice muszą wystąpić z wnioskiem do sądu opiekuńczego o wydanie zgody na dokonanie czynności w imieniu małoletniego, przekraczającej zakres zwykłego zarządu. Sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia w imieniu małoletniego biegnie od momentu, kiedy rodzice dowiedzieli się o jego powołaniu do spadku. Złożenie takiego oświadczenia bez wymaganej zgody sądu powoduje nieważność czynności prawnej i skutkuje dziedziczeniem przez dziecko z dobrodziejstwem inwentarza.
Wydziedziczenie
Spadkodawca oprócz tego, że może kogoś powołać do spadku, ma również uprawnienie do jego wydziedziczenia. Wydziedziczenie ma związek z prawem osoby uprawnionej do zachowku. Prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Ma to odniesienie do sytuacji, w której spadkodawca sporządził testament. Spadkodawca ma prawo w testamencie pozbawić zachowku, czyli wydziedziczyć. Jest to możliwe, gdy uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Spadkodawca powinien wskazać przyczynę wydziedziczenia w testamencie.
Pamiętajmy, że zostając powołanym do spadku lub wydziedziczonym, warto podjąć niezwłocznie działania samemu lub skorzystać z profesjonalnej pomocy np. kancelarii prawnej, gdyż podjęte w tym czasie decyzje mogą zaważyć na sytuacji majątkowej spadkobiercy w przyszłości.
Alicja Jurewicz
Radca prawny w Kancelarii Radców Prawnych Wolny-Dunst Jurewicz, wpisana na listę radców prawnych przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Gdańsku. Specjalizuje się w prawie cywilnym i handlowym, prawie pracy, a także ochronie danych osobowych. Jest mediatorem w sprawach gospodarczych.
