Szkoła powinna uczyć i wychowywać. W końcu w środowisku szkolnym dzieci i młodzież spędzają znaczącą część swojego życia. Niezależnie od starań dyrekcji, nauczycieli, rodziców, wreszcie – samych uczniów, żadna szkoła nie jest wolna od problemów. Pojawiają się one wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z zamkniętą społecznością, starciem różnych charakterów, zwłaszcza młodych i nieukształtowanych.
Rodzice i uczniowie doskonale znają umowny podział szkół: na te wzorcowe, których uczniowie osiągają znakomite wyniki, przeciętne – po prostu realizujące program nauczania, ale bez większych rezultatów, wreszcie – placówki, które nie tylko nie mogą się poszczycić osiągnięciami na polu dydaktycznym, ale mają ciągłe kłopoty z uczniami. Takie mniej lub bardziej formalne rankingi są corocznie publikowane na łamach prasy, co jeszcze bardziej buduje prestiż danej szkoły lub przeciwnie – umacnia ją na „straconej” pozycji. Tego typu klasyfikacje są jednak tylko częściowo wymierne i bardzo nieostre. Czasami rodzice zbyt naiwnie wierzą w ich moc sprawczą. Tymczasem może się okazać, że nawet najlepsza szkoła wedle rankingów nie jest wolna od problemów społecznych, takich jak przemoc fizyczna lub psychiczna, a nawet zagrożeń kryminalnych. Żaden dyrektor szkoły ani wychowawca nie jest w stanie do końca zapanować nad zamkniętą grupą, którą stanowi klasa.
U źródeł problemu
Czym jest przemoc? Zjawisko to można określić jako długotrwałe manifestowanie i wykorzystywanie swojej przewagi nad drugą osobą. Agresorem może być pojedyncza osoba, choć częściej w realiach szkolnych można raczej mówić o przemocy grupowej. Ofiary są najczęściej jednostkami odosobnionymi, izolującymi się od zwartej grupy, choć nie jest to regułą. Zdarzają się przypadki, w których ofiarami przemocy padają osoby towarzyskie i lubiane, na przykład wskutek zawiści.
Dlaczego przemoc trafia na podatny grunt w szkole, zwłaszcza w gimnazjum? Dorastający nastolatkowie za wszelką cenę próbują ustalić poczucie własnej wartości, zdefiniować swoją tożsamość, dążąc do budowania pozycji w grupie. Pojawia się zatem chęć zaimponowania otoczeniu. Podłożem przemocy bywa również brak umiejętności radzenia sobie z własnymi problemami psychicznymi – typowy dla okresu dojrzewania.
Ofiarą przemocy na ogół padają uczniowie słabsi fizycznie lub mniej odporni psychicznie, najczęściej z problemami adaptacyjnymi. To nieprawda, że agresorzy pochodzą wyłącznie z rodzin patologicznych. Wiadomo, że przemocy szkolnej dopuszczają się osoby z różnych środowisk, których rodzice często pełnią ważne funkcje społeczne i są świetnie sytuowani. Nie ulega dyskusji, że uczniowie często wynoszą agresywne wzorce zachowania z własnych domów. Jednak problem określenia własnej tożsamości dotyczy każdego młodego człowieka. Manifestowanie swojej pozycji poprzez znęcanie się nad innym uczniem może być środkiem w osiągnięciu tego celu.
Spirala agresywnych zachowań najczęściej nakręcana jest w zamkniętej grupie osób wzajemnie poszukujących poparcia. Agresor bywa „wzorem” do naśladowania, bo reprezentuje pozycję siły. Imponuje, potrafi podporządkować sobie innych, budzi respekt. W wielu grupach nikt nie chce bronić ofiary, bojąc się odwrócenia ról – stania się obiektem prześladowań. Przestrzeganie zasad współżycia społecznego jest zatem postrzegane jako oznaka „słabości”. Stąd powszechne przyzwolenie na przemoc, mimo świadomości, że jest ona naganna.
Rodzaje szkolnej przemocy
Szkolną przemoc można podzielić na:
fizyczną – bicie, popychanie, kopanie, szarpanie, plucie, zabieranie pieniędzy i cennych przedmiotów;
psychiczną werbalną – przedrzeźnianie, wyzywanie, wykrzykiwanie obraźliwych haseł, śpiewanie ośmieszających piosenek, opowiadanie dowcipów o danej osobie, grożenie, zamieszczanie komentarzy w internecie, złośliwe plotkowanie;
psychiczną niewerbalną – pokazywanie obraźliwych gestów, parodiowanie zachowań, ostracyzm.
Dane statystyczne wskazują, że w ostatnich latach odnotowuje się mniej przypadków przemocy fizycznej, co również dotyczy agresywnych zachowań uczniów w stosunku do nauczycieli. Wiele szkół podjęło aktywne działania w zakresie zapobiegania przemocy, inwestując w systemy monitoringu i ochrony oraz prowadząc działania prewencyjne, takie jak spotkania z policjantami czy psychologami. Niepokoić mogą za to dane, z których wynika, że przemoc dotyczy coraz młodszych dzieci, głównie z ostatnich klas szkoły podstawowej. Warto podkreślić, że przemoc fizyczna z reguły jest dość wyraźnie zauważalna i łatwa do udowodnienia, co również pomaga w zwalczaniu tego zjawiska.
Niestety, przemoc psychiczną – równie niebezpieczną jak fizyczna – nie zawsze może w porę dostrzec. Według danych Ministerstwa Edukacji Narodowej, w ostatnich kilku latach nastąpiło jej gwałtowne nasilenie, głównie ze sprawą łatwego dostępu do internetu. Cyberprzemoc, jak poniżanie i ośmieszanie za pomocą wpisów na portalach społecznościowych, stała się prawdziwą plagą. Również w samych szkołach wiele osób – często dziewcząt, które z reguły unikają przemocy fizycznej – stosuje przemoc psychiczną. Ten rodzaj agresji nie pozostawia śladów fizycznych. Trudno również doszukać się jego stosowania na nagraniach z monitoringu. Niemniej może prowadzić do poważnych urazów w psychice, a w skrajnych przypadkach – nawet do samobójstw.
Jak reagować?
Zagadnienie przemocy w szkole w żadnym wypadku nie może być tematem tabu. Przeciwnie – o przemocy trzeba rozmawiać, wyjaśniać jej mechanizmy, napiętnować agresorów i stosować system sankcji. „Zamiatanie pod dywan” tego zjawiska – na przykład, w imię ochrony dobrego imienia szkoły – jest najgorszym rozwiązaniem. Nie tylko działa antywychowawczo na uczniów, nie przerywa łańcucha przemocy, ale i zapewnia faktyczną bezkarność sprawcy. Dyrekcja szkoły, w której dochodzi do aktów przemocy, powinna aktywnie współpracować z rodzicami, policją, kuratorami sądowymi czy instytucjami pomocy społecznej.
Niezwykle istotne jest budowanie dobrych relacji między rodzicami a nauczycielami. Nauczyciele nie mogą tolerować jakiejkolwiek przemocy i powinni reagować na wszelkie jej objawy, informując zarówno rodziców sprawcy, jak i ofiary. Często się zdarza, że dziecko ukrywa fakt, iż padło ofiarą przemocy, ponieważ ma poczucie wstydu, boi się odwetu ze strony prześladowcy albo nie wierzy w skuteczną pomoc dorosłych. Czasami dopiero dzięki zgłoszeniu od pedagogów sprawa wychodzi na jaw.
Jak już wcześniej była mowa, żadna szkoła nie jest wolna od przemocy. Każda placówka ma swoją specyfikę, która sprawia, że grono pedagogiczne powinno wypracowywać indywidualne sposoby postępowania. W niektórych przypadkach wystarczy zwykła pogadanka z uczniami; w innych konieczne może być spotkanie z policjantami lub zastosowanie regulaminowych sankcji. Powszechnym błędem, który również popełniają nauczyciele, jest nadmierne dociekanie, dlatego dana osoba stała się ofiarą. Tym samym sugeruje się, że poszkodowany jest „współwinnym” zaistniałej sytuacji. W przypadku przemocy szkolnej wina na ogół leży wyłącznie po stronie agresorów.
W wieku dojrzewania w umysłach młodych ludzi dopiero kształtuje się pojęcie empatii, a ich odpowiedzialność za czyny jest znacząco ograniczona. Młodzież na ogół nie potrafi ani ocenić długofalowych efektów swojego postępowania, ani wczuć się w położenie osoby, która jest krzywdzona. Dlatego tak ważne jest ciągłe uświadamianie, jak niebezpieczne skutki może mieć jakakolwiek forma przemocy. Często „miękka” przemoc psychiczna boi najbardziej…
Program społeczny „szkoła bez przemocy”, konsultacje
http://www.szkolabezprzemocy.pl/
Poradniki radzenia sobie z przemocą dla uczniów,rodziców i nauczycieli
http://www.przemocwszkole.org.pl/
Ośrodek Interwencji Kryzysowej-całodobowa, bezpłatna pomoc psychologiczna w trudnych sytuacjach
http://oik.razem.org
81-402 Gdynia, ul. Biskupa Dominika 25
tel. 0 58 622 22 22
Bezpłatny, ogólnopolski telefon zaufania dla dzieci i młodzieży
116 111
http://www.116111.pl/
Centrum Interwencyjnego Komitetu Ochrony Praw Dziecka
http://www.kopd.pl/
tel. 22/ 626-94-19, fax 22
Fundacja Dzieci Niczyje
Centrum Pomocy Dzieciom „Mazowiecka”
tel./fax: 22 826-88-62,
e-mail: mazowiecka@fdn.pl
poniedziałek: 9.00-18.00
wtorek – czwartek: 9.00-19.00
piątek: 9.00-17.00
http://fdn.pl/przemoc-w-szkole
Ogólnopolski Telefon Zaufania:
0 801-199-990
Ogólnopolski, bezpłatny telefon zaufania dla osób w kryzysie emocjonalnym
116 123
Dzwonić może każdy, kto potrzebuje wsparcia i pomocy psychologicznej w godz. 14.00-22.00
Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka
800 12 12 12
Telefon skierowany do wszystkich dzieci potrzebujących pomocy. Linia działa w godzinach od 8:15 do 20
