Zespół policystycznych jajników (PCOS) dotyka nawet 15% kobiet w wieku reprodukcyjnym, stanowiąc jedną z głównych przyczyn niepłodności i zaburzeń hormonalnych. To złożone schorzenie endokrynologiczne charakteryzuje się brakiem owulacji, nadmiarem androgenów oraz charakterystycznym obrazem jajników w badaniu ultrasonograficznym. Poznanie objawów, przyczyn i metod leczenia PCOS jest kluczowe dla każdej kobiety borykającej się z nieregularnymi cyklami, problemami skórnymi czy trudnościami z zajściem w ciążę.
Zespół policystycznych jajników, w klasyfikacji medycznej ICD-10 oznaczony kodem E28.2, to jedno z najczęściej występujących zaburzeń endokrynologicznych u kobiet. Jego istotą jest złożona dysfunkcja hormonalna, która rozregulowuje cały organizm. U podłoża problemu leży najczęściej nadmierna produkcja męskich hormonów (androgenów) przez jajniki oraz insulinooporność, czyli zmniejszona wrażliwość tkanek na działanie insuliny. Te dwa mechanizmy napędzają się wzajemnie, prowadząc do zatrzymania lub zaburzenia owulacji. W efekcie pęcherzyki jajnikowe nie dojrzewają i nie pękają, lecz obumierają, tworząc na powierzchni jajnika liczne, drobne torbiele (cysty), od których schorzenie wzięło swoją nazwę.
Czytaj więcej – Zespół policystycznych jajników – co trzeba o nim wiedzieć? >>
Objawy PCOS – jak rozpoznać zespół policystycznych jajników
Symptomy zespołu policystycznych jajników bywają zróżnicowane i mogą zmieniać swoje nasilenie w czasie. To sprawia, że wiele kobiet przez lata nie jest świadomych choroby, przypisując dolegliwości innym czynnikom.
Zaburzenia cyklu miesiączkowego i problemy z płodnością
Zaburzenia miesiączkowania są jednym z najczęstszych objawów PCOS. Cykle mogą być nieregularne i bardzo długie (rzadziej niż co 35 dni, co świadczy o rzadkich owulacjach, czyli oligoowulacji) lub miesiączka może całkowicie zaniknąć (brak owulacji, czyli anowulacja).
Czasami krwawienia są też nietypowo skąpe. Co ważne, u części kobiet z PCOS miesiączki mogą występować regularnie, co niestety nie wyklucza zaburzeń owulacji. Wiele kobiet dowiaduje się o PCOS dopiero wtedy, gdy zaczyna bezskutecznie starać się o dziecko.
Objawt skórne i zmiany w wyglądzie
Nadmiar androgenów, czyli hiperandrogenizm, manifestuje się widocznymi zmianami na skórze i w wyglądzie. Uciążliwym problemem jest hirsutyzm – pojawienie się ciemnych i grubych włosów w miejscach typowo męskich, jak twarz (wąsik, broda), klatka piersiowa, plecy czy brzuch. Często występuje również uporczywy trądzik hormonalny, zlokalizowany głównie na żuchwie, brodzie i szyi, który nie reaguje na standardowe leczenie dermatologiczne. Innym objawem może być łysienie androgenowe, czyli przerzedzanie się włosów na szczycie głowy i w okolicach skroni.
Zaburzenia metaboliczne i wahania nastroju
PCOS to nie tylko problem ginekologiczny. Choroba silnie wiąże się z zaburzeniami metabolicznymi. Kluczową rolę odgrywa tu wspomniana insulinooporność, która zmusza trzustkę do produkcji coraz większych ilości insuliny. To z kolei stymuluje jajniki do produkcji androgenów i sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicy brzucha. Wiele pacjentek zmaga się z nadwagą lub otyłością, a ich próby schudnięcia są niezwykle trudne.
Zależność między PCOS a wahaniami nastroju jest również dobrze udokumentowana; niestabilność hormonalna i uciążliwe objawy fizyczne często prowadzą do stanów lękowych, drażliwości, a nawet depresji.
Przyczyny PCOS – co prowadzi do rozwoju zespołu policystycznych jajników?
Etiologia PCOS jest złożona i nie do końca poznana, jednak eksperci wskazują na kilka kluczowych czynników, które przyczyniają się do rozwoju choroby. Zrozumienie, jakie są przyczyny PCOS, jest ważne dla świadomego podejścia do terapii.
Czynniki genetyczne i dziedziczenie
Zespół policystycznych jajników ma silne podłoże genetyczne. Występowanie PCOS u matki lub siostry zwiększa ryzyko rozwoju tego schorzenia nawet o 50%. Naukowcy zidentyfikowali kilka genów, których mutacje mogą predysponować do zaburzeń hormonalnych i metabolicznych charakterystycznych dla tego zespołu[1].
Dziedziczona jest skłonność, a nie sama choroba – czynniki środowiskowe odgrywają rolę „spustu” aktywującego objawy.
Zaburzenia hormonalne i metaboliczne
U podstaw PCOS leży błędne koło zaburzeń hormonalnych. Nadmierna stymulacja jajników przez hormon luteinizujący (LH), produkowany przez przysadkę mózgową, prowadzi do wzmożonej produkcji androgenów. Jednocześnie insulinooporność i wysokie stężenie insuliny (hiperinsulinemia) dodatkowo nasilają ten proces.
Czynniki takie jak stres, nieodpowiednia dieta bogata w cukry proste, brak aktywności fizycznej oraz nadmierna masa ciała mogą znacząco pogarszać funkcjonowanie osi podwzgórzowo-przysadkowej i nasilać objawy choroby.
Diagnostyka PCOS – jak zdiagnozować zespół policystycznych jajników
Postawienie prawidłowej diagnozy jest kluczowe dla wdrożenia skutecznego leczenia. Proces diagnostyki PCOS opiera się na wywiadzie lekarskim, badaniu fizykalnym oraz badaniach dodatkowych. Wiedza o tym, jak zdiagnozować PCOS, pozwala pacjentce aktywnie uczestniczyć w tym procesie.
Kryteria Rotterdamskie w diagnozie
Obecnie złotym standardem w diagnostyce PCOS są tzw. Kryteria Rotterdamskie z 2003 roku. Aby potwierdzić zespół policystycznych jajników, lekarz musi stwierdzić obecność co najmniej dwóch z trzech poniższych cech:
- Rzadkie owulacje lub ich brak (oligoowulacja/anowulacja), co objawia się nieregularnymi, rzadkimi lub brakiem miesiączki.
- Kliniczne i/lub biochemiczne objawy nadmiaru androgenów (hiperandrogenizm), czyli np. hirsutyzm, trądzik lub zwiększone stężenie męskich hormonów we krwi.
- Charakterystyczny obraz policystycznych jajników w badaniu USG (minimum 12 pęcherzyków o średnicy 2-9 mm w jednym jajniku i/lub objętość jajnika powyżej 10 ml).
PCOS USG – badanie ultrasonograficzne jajników
Badanie PCOS USG jest jednym z kluczowych elementów diagnostycznych. Lekarz za pomocą sondy dopochwowej ocenia wielkość i strukturę jajników. W przypadku PCOS jajniki są często powiększone, a pod ich otoczką widoczne są liczne, drobne pęcherzyki, ułożone na obwodzie niczym „sznur pereł”. Ten obraz jest wynikiem zatrzymania wzrostu pęcherzyków na wczesnym etapie rozwoju z powodu zaburzeń hormonalnych.
Badania hormonalne – jakie hormony zbadać przy PCOS
Panel badań laboratoryjnych jest niezbędny do potwierdzenia zaburzeń hormonalnych i wykluczenia innych chorób o podobnych objawach. H ormony, które trzeba zbadać przy PCOS:
- Testosteron całkowity i wolny – wskaźnik nadmiaru androgenów.
- DHEA-S – androgen produkowany przez nadnercza, jego badanie pozwala różnicować źródło problemu.
- LH (hormon luteinizujący) i FSH (hormon folikulotropowy) – ocena stosunku LH do FSH, który w PCOS jest często podwyższony (>2-3:1).
- Androstendion – kolejny androgen, którego stężenie może być zwiększone.
- Prolaktyna – w celu wykluczenia hiperprolaktynemii.
- TSH – w celu wykluczenia chorób tarczycy.
- Krzywa cukrowa i insulinowa (OGTT) – kluczowe badanie w diagnostyce insulinooporności.
Leczenie PCOS – jak leczyć zespół policystycznych jajników
Terapia PCOS jest procesem długotrwałym i wielokierunkowym. Ponieważ jest to schorzenie przewlekłe, celem jest łagodzenie objawów, przywrócenie równowagi hormonalnej i zapobieganie długofalowym powikłaniom. To, jak leczyć PCOS, zależy od dominujących objawów i celów pacjentki (np. chęci zajścia w ciążę).
Terapia farmakologiczna
Leczenie farmakologiczne dobierane jest indywidualnie. U kobiet, które nie planują ciąży, często stosuje się dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne. To, jakie tabletki antykoncepcyjne przy PCOS wybrać, zależy od profilu hormonalnego pacjentki; najczęściej stosuje się te o działaniu antyandrogennym, które hamują produkcję męskich hormonów, regulują cykle i poprawiają stan cery.
W przypadku stwierdzonej insulinooporności lekiem pierwszego wyboru jest metformina, która uwrażliwia tkanki na insulinę, co pomaga w redukcji masy ciała i przywróceniu owulacji. W leczeniu niepłodności stosuje się leki stymulujące jajeczkowanie.
Zmiany stylu życia i suplementacja przy PCOS
Fundamentem terapii PCOS jest modyfikacja stylu życia. Regularna, umiarkowana aktywność fizyczna (minimum 150 minut tygodniowo) oraz dieta o niskim indeksie glikemicznym, bogata w błonnik, zdrowe tłuszcze i białko, potrafią zdziałać cuda. Redukcja masy ciała nawet o 5-10% może przywrócić regularne cykle i owulację.
Kluczowa jest również odpowiednia suplementacja. Najlepiej przebadane substancje to mio-inozytol i D-chiro-inozytol, które poprawiają insulinowrażliwość, a także witamina D, kwasy omega-3, cynk oraz berberyna. Wdrożenie suplementacji powinno być poprzedzone badaniami i ściśle konsultowane z lekarzem prowadzącym.
Leczenie objawowe i wspomagające
Ze względu na złożoność schorzenia, zespół policystycznych jajników wymaga interdyscyplinarnego podejścia. Pacjentka z PCOS powinna znajdować się pod opieką ginekologa, endokrynologa, a często także dietetyka i dermatologa. Leczenie objawowe obejmuje terapie dermatologiczne na trądzik i hirsutyzm (np. laseroterapia, leki miejscowe), a w razie potrzeby także wsparcie psychologiczne w radzeniu sobie z wahaniem nastrojów i obciążeniem psychicznym związanym z chorobą.
PCOS – czy da się wyleczyć i jakie są rokowania
Należy jasno powiedzieć, że zespół policystycznych jajników jest schorzeniem przewlekłym, którego nie da się całkowicie wyeliminować. Jednak odpowiednio dobrana terapia i zmiana stylu życia pozwalają na skuteczną kontrolę objawów i prowadzenie normalnego życia. Kluczowe jest zrozumienie, że celem terapii PCOS nie jest całkowite wyleczenie, ale skuteczne zarządzanie objawami choroby. Wczesna diagnoza i wdrożenie leczenia znacząco poprawiają rokowania, minimalizują ryzyko powikłań metabolicznych (cukrzyca typu 2, choroby sercowo-naczyniowe) i pozwalają większości kobiet zrealizować marzenie o macierzyństwie.
[1] Al-Khafaji, Z. S., Al-Taei, H. N. K., & Al-Janabi, A. H. (2023). Unraveling the complexity of the molecular pathways associated with polycystic ovary syndrome (PCOS) and identifying molecular targets for therapeutic development: a review of literature. Middle East Fertility Society Journal, 28(1), 16
