Autor: Centrum Nauki Experyment
Herbata bez wątpienia należy do grona najpopularniejszych napojów na świecie. A czym właściwie jest? To napar przyrządzony z liści i pąków grupy roślin z rodzaju kamelia (Camellia), z rodziny herbatowatych. Warto zaznaczyć, iż napar ten zaparza się nie tylko z liści i pąków, ale również z pozostałości po nich, czyli z tzw. odsiewu lub pyłu herbacianego, stosowanych w herbatach ekspresowych.
Światowy fenomen herbaty
Kamelie popularnie nazywa się herbatą. Uprawia się je głównie w południowej i południowo-wschodniej części Azji. W powszechnej opinii za ojczyznę herbaty uznawane są Chiny – to właśnie tam odkryto możliwości pozyskiwania naparów z liści określonych roślin, zbadano ich właściwości dla organizmu człowieka oraz stworzono kulturę jej parzenia i spożywania. Chiny cały czas pozostają jej największym producentem. Jednak potentatami w produkcji herbaty na światowy rynek są także Indie, Kenia, Sri Lanka, Turcja, Wietnam, Iran, Indonezja, Argentyna oraz Japonia. Tam właśnie znajdują się najlepsze warunki środowiska przyrodniczego dla rozwoju plantacji: ciepły lub łagodny klimat z regularnymi opadami, a także klimat monsunowy z dużym nasłonecznieniem i wysokimi opadami. Na świecie istnieje wiele podziałów i klasyfikacji herbat, m.in. wynikający z odrębnego procesu obróbki surowca, rodzaju i wyglądu liści. Jednym z przykładów jest podział na herbatę czarną, zieloną, białą, pu-erh (czerwoną), ulung (niebieską), aromatyzowaną i prasowaną.
Co nam daje herbata?
Herbata jest przede wszystkim źródłem przeciwutleniaczy dzięki dużej zawartości katechin. Zawiera również taniny, teaninę, jony fluorkowe, alkaloidy purynowe, czyli kofeinę, teobrominę oraz teofilinę. Jest bogata w witaminy: A, B1, B2, C, E i K. Dzięki swojemu składowi chemicznemu działa na organizm pobudzająco, wpływa na rozszerzenie naczyń krwionośnych, a tym samym na prawidłowe działanie układu krążenia, serca i płuc oraz wykazuje działanie przeciwmiażdżycowe. Ma również wiele innych zalet dla naszego zdrowia: działa przeciwdrobnoustrojowo, hamuje rozwój paradontozy, wpływa na moczopędność. Pozytywnie wpływa na włosy i skórę. Niektóre badania wykazały przeciwnowotworowe działanie herbaty. Zielona herbata pełni funkcję regulatora działań zmniejszających napięcie i stres oraz stabilizuje nastrój człowieka. W 2017 roku „British Journal of Ophthalmology” opublikował wyniki badań, z których wynika, iż picie każdego dnia gorącej herbaty zmniejsza ryzyko zachorowania na jaskrę, ale musi ona zawierać kofeinę. Warto pamiętać, że herbata ma też zastosowanie w kosmetologii czy sztuce kulinarnej. Bywają jednak przypadki, że herbata działa szkodliwie na organizm człowieka – spożywana w zbyt dużych ilościach może uszkodzić nerki z racji dużej ilości szczawianów, a także osłabić pamięć czy zwiększyć uczucie niepokoju.
Drogi herbaty: Azja
Pierwsze pisane źródła dotyczące herbaty pochodzą z X wieku p.n.e., chociaż według chińskich legend znana była ona dużo wcześniej. Do Chin dotarła z górskich obszarów południowej Azji. Najwięcej wzmianek o herbacie można odnaleźć, studiując historię cywilizacji starożytnych Chin, np. „Księgę herbaty” autorstwa Lu Yu z VIII w.n.e. Przez długi okres uznawana była za lekarstwo. Następnie herbata z Chin trafiła do Japonii. Tam narodziła się znana ceremonia parzenia sproszkowanej, zielonej herbaty – cha-no-yu. Zarówno w Chinach, jak i w Kraju Kwitnącej Wiśni nadal kultywowane są tradycje związane z uprawą, przyrządzaniem i kulturą picia tego wyjątkowego naparu. Nieco mniej uwagi do rytuałów w tym zakresie przywiązuje się w Mongolii i Tybecie, choć obok kumysu, bohaterka niniejszego artykułu jest tam najważniejszym napojem. Do Indii herbata przywędrowała z Chin w formie masali czaju. Stamtąd, za pośrednictwem dróg handlowych, dotarła do krajów arabskich.
Drogi herbaty: Europa
W XVI wieku, dzięki kontaktom dyplomatycznym Rosji i Chin, herbata powoli stawała się elementem kultury europejskiej. W 1618 roku car Michał I Romanow otrzymał herbatę w prezencie od cesarza Chin. Do dzisiaj Rosjanie kultywują przygotowywanie herbaty w samowarach, a jej spożywanie jest ważną częścią obyczajowości domowej. Ostatecznie jednak przyjęto, że do Europy herbatę przywieźli Holendrzy, a miało to miejsce na początku XVII wieku. W 1658 roku kupiec Thomas Garraway sprowadził kamelie na stary kontynent i tym samym rozpoczęła się historia angielskiej herbaty. W XIX wieku Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska stała się potentatem w uprawie herbaty w Azji. Anglicy uczynili z niej swój symbol narodowy i rozpoznawalną tradycję, „wpisując” ją do kultury kontynentalnej. Przejawia się to w praktykowaniu zwyczaju picia angielskiej herbaty popołudniowej, codziennie o godzinie 17:00 (Five o’clock). Zwyczaj ten narodził się w XIX wieku, a jego prekursorką miała była księżna Anna Russell, która w oczekiwaniu na kolację postanowiła raczyć się herbatą. Tradycja słynnej Five o’clock rozpowszechniła się dzięki propagowaniu właściwości prozdrowotnych herbaty, a także dzięki chęci naśladowania „arystokratycznego” zwyczaju. Na przestrzeni dziejów w krajach europejskich powstawały różnego rodzaju kombinacje naparów herbacianych, np. bawarka, która zrodziła się we Francji i pierwotnie była mieszaniną herbaty z leczniczym syropem z paproci, a jej nazwa pochodziła od książąt bawarskich. W Polsce określano tym mianem mieszaninę naparu herbacianego i mleka. Warto pamiętać, że procesy popularyzowania tradycji picia herbaty, również tej o zmienionym składzie, pozostawiły swoje ślady w historii i kulturze Europy.
Herbata w Polsce
W języku polskim nazwa „herbata” pochodzi od łacińskiego „herba thea”, a oznacza „zioło” i „zlatynizowaną” nazwę herbaty w języku chińskim. Dotarła ona do Polski z Francji w 1664 roku. W Europie istniały już źródła opisujące właściwości herbat. Polski przyrodnik, podróżnik i misjonarz w Chinach, Michał Boym, jako jeden z pierwszych dokonał dokładnego botanicznego opisu roślin z rodzaju kamelia, zaś jego wiedza została spopularyzowana w całej Europie. Wzmianki o herbacie pojawiają się również w listach króla Jana II Kazimierza do żony Ludwiki Marii. Tradycja sporządzania i picia herbaty umocniła się głównie dzięki dobrym relacjom społeczno-kulturowym pomiędzy Polską i Anglią, a w okresie historii najnowszej, także z ZSRR.
Picie herbaty przynosi przyjemne doznania smakowe. Jej unikalny aromat pozytywnie oddziałuje na ludzkie zmysły. Badania dowiodły, iż napar wpływa na poprawę stanu zdrowia fizycznego i psychicznego – oddziałując na nasze dobre samopoczucie. W wielu kulturach parzenie herbaty jest ważnym rytuałem, w innych jest po prostu codzienną przyjemnością i kojarzy się z chwilą wytchnienia. Pamiętajmy jednak, popijając ulubioną herbatę, że to ważny symbol kulturowy o zasięgu globalnym. Jej historia jest tak naprawdę historią wymiany darów i rozwoju kontaktów handlowych pomiędzy cywilizacjami. Pozwala nam poznać procesy tworzenia się kultury w oparciu o wzajemne relacje ludzi z różnych obszarów świata.
