Czy źródłowe opisy erupcji Wezuwiusza – jednego z najsłynniejszych wulkanów na świecie – mogą ułatwić rekonstruowanie historii cywilizacji Półwyspu Apenińskiego? Czy analizowane przez współczesnych badaczy popioły pochodzenia wulkanicznego z wyspy Santoryn wskazują rozwiązanie tajemnicy zaginięcia mitycznej Atlantydy? Jaki wpływ na kształtowanie polityki historyczno-kulturowej Japończyków ma rejestrowanie aktywności wulkanicznej Fudżi – symbolu Kraju Kwitnącej Wiśni? Na te pytania stara się odpowiedzieć dzisiejsza nauka. Natomiast badania wulkanizmu mają coraz bardziej interdyscyplinarny charakter.
Wulkany – ślady aktywności geologicznej Ziemi
Wulkan to miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne (solfatary, mofety, fumarole) oraz materiał piroklastyczny. To również określenie form terenu, takich jak góry czy stożki wulkaniczne, powstających w wyniku następujących zjawisk wulkanizmu na Ziemi. Najczęściej spotykanym typem wulkanów są stratowulkany. Ze względu na pewne schematy działania wulkany dzielimy na: czynne, drzemiące i wygasłe. Pierwszy schemat oznacza stałą lub sporadyczną aktywność, z zachowaniem pewnej ciągłości. Drugi to występowanie aktywności wulkanu w przeszłości, ale brak jej przejawów od dłuższego czasu. Trzeci schemat oznacza brak aktywności w czasach historycznych.
Geologiczny proces powstawania wulkanów może zachodzić dość szybko. Należy jednak pamiętać, że nie jest to unormowane zjawisko. Na Ziemi tworzą się one w strefach młodej górotwórczości oraz na obszarach aktywnych trzęsień ziemi. W wyniku bezpośredniej i gwałtownej działalności wulkanu, na jego powierzchni powstaje krater nazywany kalderą.
Wyniki studiów nad zjawiskami wulkanizmu wykorzystywane są przez naukowców z różnych dziedzin, również przez humanistów. Z badań korzystają chociażby historycy, w tym historycy sztuki, archeolodzy, antropolodzy. Materiał powulkaniczny, mający wpływ na środowisko życia człowieka, odgrywa szczególną rolę w kontekście rekonstruowania dziejów cywilizacji na Ziemi, np. w basenie Morza Śródziemnego. Humanistyka podejmuje się także analizowania własnych źródeł historycznych, wzmiankujących o erupcjach wulkanów, które stanowiły przełomowe wydarzenia w cywilizacyjnym rozwoju świata.
Wulkan Wezuwiusz – niszczyciel cywilizacji apenińskich
Wezuwiusz to włoski stratowulkan, zaliczany do grona najniebezpieczniejszych wulkanów świata. Jego aktywność rozpoczęła się około 16 tysięcy lat temu, zaś badania wykazały wiek skał budujących na około 200 tysięcy lat. Jest ona od lat dokładnie analizowana i obserwowana. Udokumentowano kilkadziesiąt istotnych erupcji, z reguły eksplozywnych. Warto wspomnieć o tych, które miały miejsce w XVII, XVIII i XIX wieku, a także o ostatniej erupcji z 13 marca 1944 roku. Od tego czasu Wezuwiusz nie daje znaków aktywności, ale wciąż pozostaje czynny. Według badań z 2017 roku możliwe jest powtórzenie scenariusza wybuchu z 1631 roku, czyli z okresu wzmożonej aktywności wulkanicznej.
Za najważniejszą datę w historii wulkanu przyjęto 24 sierpnia 79 roku n.e. Pliniusz Młodszy (61-113) opisał pod tą datą wybuch Wezuwiusza, który doprowadził do zniszczenia Pompei, Herkulanum i Stabii . Dzięki dokładnemu określeniu w czasie, to wydarzenie stało się punktem odniesienia w rekonstruowaniu dziejów cywilizacji Półwyspu Apenińskiego. Ma to znaczenie, gdy rozważana jest ciągłość historii epoki starożytnej. Potężna erupcja Wezuwiusza pozostawiła liczne ślady, głównie w postaci zniszczeń obiektów kultury materialnej. Żywioł udowodnił swoją przewagę nad człowiekiem, a Pompeje stały się symbolem zniszczonej starożytnej cywilizacji rzymskiej. Współcześnie nadal są miejscem badań, ale także stanowią atrakcję turystyczną w postaci dużego stanowiska archeologicznego i muzeum. Są częścią dziedzictwa cywilizacyjnego świata, a zarazem ważnym obszarem eksploracji wulkanologicznych. Wezuwiusz na stałe wpisał się do kultury masowej i popularnej, co pokazuje duże zainteresowanie historią jego aktywności.
Santoryn – wybuch wulkanu a tajemnica zaginionej Atlantydy
Santoryn lub Thira (Tira, Sandorini , Santorini) to grecka wyspa wulkaniczna na Morzu Egejskim, która wraz z kilkoma mniejszymi wyspami tworzy archipelag o tej samej nazwie. Całość wchodzi w skład większego archipelagu Cykladów .
Około 1600 roku p.n.e. na obszarze współczesnego archipelagu Santoryn istniała jedna wyspa o charakterze wulkanicznym, a jej nazwa miała oznaczać „okrągła”. W wyniku silnego wybuchu wulkanu została zatopiona, pozostały jedynie jej niewielkie fragmenty – wysepki , które dzisiaj tworzą archipelag, czyli Santoryn, Tirasia , Nea Kameni , Palea Kameni , Aspro . W wyniku zatopienia wyspy powstała ogromna kaldera wulkaniczna o średnicy 10 km, prawdopodobnie jedna z największych na świecie. Wydarzenie to było niezwykle istotne dla ówczesnego świata śródziemnomorskiego. W przypadku Santorynu jest wiele niepotwierdzonych teorii oraz założeń, toczą się liczne dyskusje oraz stale prowadzone są badania. Zakłada się, że przed wybuchem wulkanu, który miał się również zapaść się pod wodę, miało miejsce trzęsienie ziemi na wyspie. Przyczyniło się to do opuszczenia terytorium wyspy przez społeczność, którą naukowcy zaliczają do przedstawicieli wysoko rozwiniętej cywilizacji minojskiej, czyli kultury kreteńskiej o dużym znaczeniu w historii starożytnej Grecji. Aktywność wulkanu i jej następstwa doprowadziły do zniszczenia unikatowych obiektów kultury materialnej. Skutki były odczuwalne także na Krecie, gdzie runął słynny pałac w Knossos. Inne obszary basenu śródziemnomorskiego również zostały dotknięte efektami erupcji. Santoryn pozostał nie zamieszkany przez następne 300 lub 500 lat. Później pojawiło się na nim osadnictwo greckich Dorów.
Na tym obszarze prowadzone są regularne badania archeologiczne, antropologiczne, wulkanologiczne i geologiczne. Badany jest materiał w postaci pumeksu wulkanicznego, warstw popiołów, zabytków kultury materialnej. Naukowcom udało się ustalić, że erupcja wulkanu była bardzo potężna. Według oceanografa i geologa dr Stevena Careya z University of Rhode Island, mogła doprowadzić do ograniczenia dopływu słońca w całym basenie Morza Śródziemnego, a do powietrza mogło dostać się 60 km3 magmy. Na podstawie dotychczasowych interdyscyplinarnych badań pozostałości powulkanicznych z basenu śródziemnomorskiego, udało się przyjąć pewną wersję historii upadku kultury minojskiej w tej części świata, a także powiązać ten fakt z wulkanem w obszarze Santorynu. Pogłębione studiowanie źródeł historycznych z opisami aktywności wulkanicznych z okresu starożytności, badanie obiektów kultury materialnej oraz materiałów powulkanicznych przy wykorzystaniu np. metody węgla aktywnego, doprowadziły do uporządkowania chronologii dziejów starożytnych, w tym Egiptu. Należy jednak pamiętać, że jest to ciągle obecny temat w ożywionej dyskusji badaczy.
Od lat duże zainteresowanie ludzi wzbudza tajemnica zaginięcia starożytnej, a zarazem mitycznej cywilizacji Atlantydy. Jej istnienie nie ma potwierdzenia naukowego, ale motyw zaginięcia poprzez zatopienie obecny jest w kulturze masowej po dziś dzień. Dla wielu badaczy to historia Santorynu i erupcji wulkanu stanowi rozwiązanie tej zagadki. W procesie łączenia historii Santorynu i Atlantydy wielu ekspertów zwraca uwagę na kontekst siły przekazu informacji o wydarzeniach związanych z erupcją wulkanu w społecznościach starożytnych, a także na rolę wulkanów w kulturze.
Wulkan Fudżi z Kraju Kwitnącej Wiśni
Fudżi to japoński stratowulkan sklasyfikowany jako czynny. Jest również najwyższym szczytem Japonii – 3776 m n.p.m. Leży na wyspie Honsiu, na południowy zachód od Tokio. Według teorii etymologicznej, nazwa „Fudżi” oznacza imię bogini ognia „ Fuchi ” i pochodzi z języka ajnuskiego .
Wulkan Fudżi spełnia ogromnie ważną rolę w kulturze narodowej Japończyków. Jest symbolem kraju, świętym miejscem, źródłem inspiracji artystycznych oraz obiektem dziedzictwa historycznego i kulturowego. Japończycy mają do swojej góry bardzo emocjonalne podejście. W szczególny sposób starają się dokumentować przejawy aktywności „świętej Fudżi”, sprowadzając to do sfery kultury duchowej oraz religijności (np. kulty shintō na Fudżi). Warto pamiętać o przywiązaniu Japończyków do historii i tradycji narodu – dla przykładu tworzone jest kalendarium aktywności wulkanu, aby utożsamiać go z etapami rozwoju państwa.
Fudżi obecna jest nie tylko w japońskiej kulturze tradycyjnej, ale również masowej. Jest powszechnie wykorzystywanym symbolem w oficjalnej polityce historyczno-kulturowej w formie „znaku” na stałe związanego z Japonią. Pozostaje niezwykle popularnym motywem sztuki japońskiej, np. słynne drzeworyty „36 widoków góry Fudżi”, będące dziełem Hokusaia Katsushiki . W Japonii górę traktuje się z szacunkiem, czcią, respektem, otacza kultem świętości, z drugiej zaś strony przygotowany jest plan ratunkowy na wypadek nagłej aktywności wulkanu i zagrożeń, jakie ze sobą niesie.
Te trzy przykłady roli wulkanów w procesie „zapisywania” historii świata i ludzkości dowodzą istnienia relacji Ziemia – Człowiek. Wskazują na znaczenie żywiołu natury w tworzeniu cywilizacji. Dramatyczne wydarzenia zostają zapisane w źródłach, pozostawiając swoje ślady, które można odczytać po upływie wieków. Ważne jest to, aby wiedzieć, w jaki sposób kształtuje się kultura, powiązaną zależnościami i sekwencjami zdarzeń. Perspektywa interdyscyplinarna w badaniach naukowych daje dobre rezultaty w poszukiwaniu odpowiedzi na trudne pytania.
Tekst: Centrum Nauki EXPERYMENT
