Bezwarunkowa miłość, która daje pełną akceptację, jest gwarantem zrównoważonego rozwoju dziecka. Kierując się w procesie wychowawczym miłością i wychowaniem bezwarunkowym, inwestujemy w emocjonalność młodego człowieka. Odpowiadając na jego potrzeby, sprawiamy, że staje się świadomym i refleksyjnym dorosłym. Gdy realizacji celów wychowawczych towarzyszy miłość warunkowa, efekt może być inny od oczekiwanego.
Miłość warunkowa
Kary, nagrody czy pochwały słowne to narzędzia wykorzystywane w miłości warunkowej. Wówczas dzieci w swej logice postrzegają uczucia rodziców jako niestabilne. „Tata i mama mnie kochają, gdy spełniam ich oczekiwania i jestem grzeczny” – dziecko, które łamie zasady panujące w rodzinie, automatycznie czuje się odsunięte, niekochane. A przecież miłość rodzicielska trwa dalej. Alfie Kohn w książce „Wychowanie bez kar i nagród. Rodzicielstwo bezwarunkowe” prezentuje charakterystykę wychowania bezwarunkowego i warunkowego. Wychowanie warunkowe każe spojrzeć na dziecko jak na sumę zachowań, zakłada raczej negatywną naturę ludzką. Dziecko powinno sobie zasłużyć na miłość rodzica.
Miłość bezwarunkowa
Miłość bezwarunkowa to postawa, która hołduje całościowemu spojrzeniu na dziecko – jest ono zintegrowaną całością, a droga dotarcia do niego prowadzi przez wspólne wypracowanie rozwiązań i współpracę. Zakłada przyglądanie się dziecięcym zachowaniom przez pryzmat potrzeb, które popychają dziecko do podejmowania różnych działań – również tych nieaprobowanych przez rodziców. Rodzic kochający bezwarunkowo stara się wzmacniać motywację wewnętrzną dziecka, zamiast sięgać po środki warunkowe.
Dlaczego nie kara?
Kara prowadzi do strachu, wstydu i upokorzenia. Jej zadaniem jest doprowadzenie do wygaszenia zachowania nieakceptowanego. Czasem się tak dzieje, najczęściej jednak brakuje w tym procesie zrozumienia powodów, dla których to zachowanie jest nieakceptowane. Dziecko odczuwające strach lub poniżenie nie jest w stanie zrozumieć racjonalnych argumentów. Przyczyna jest prosta – tak funkcjonuje mózg. Zalany emocjami, nie przyjmuje lewopółkulowego, analitycznego wyjaśnienia. Dzieci, którym wymierzana jest kara, czują się niekochane. W literaturze można spotkać terminy „miłość odmawiana” lub „manipulowanie miłością” – zachowanie akceptowane powoduje dawanie miłości; zachowanie zabronione wzbudza odmowę miłości.
Co do jednej rzeczy nie ma wątpliwości: rodzice posiadają wystarczająco dużo władzy, żeby manipulować dziećmi, wykorzystując ich potrzebę uczuć rodzicielskich i akceptacji oraz strach przed utratą emocjonalnego wsparcia. Z lęku przed ciemnością większość ludzi wyrasta. Natomiast lęk przed utratą miłości może nigdy nie przeminąć, stale oddziałując niszcząco na naszą psychikę (Alfie Kohn „Wychowanie bez kar i nagród. Rodzicielstwo bezwarunkowe”).
Dlaczego nie nagroda?
O ile większość rodziców zdaje sobie sprawę z negatywnych konsekwencji kary, o tyle nagrody wydają się potrzebne i użyteczne. W badaniach dowiedziono, że nagradzanie (słowne i rzeczowe) powoduje obniżenie motywacji wewnętrznej do wykonywania nagradzanej czynności. Dzieci przestają lubić to, co robią. Gdy mają wybór, realizują zupełnie coś innego, a wobec poprzedniego zadania tracą zainteresowanie. Zdarza się, że rodzice sięgają po coraz większe i droższe nagrody, co w konsekwencji nie przynosi dziecku korzyści – wykonuje ono daną pracę jedynie w celu uzyskania nagrody, a nie dla przyjemności czy zdobycia wiedzy. Natomiast pochwały słowne często są wyrażane tzw. słowami-workami, które tak naprawdę niewiele znaczą (np. „pięknie”, dobra robota”). Gdy wypowiedź rodzica nie uwzględnia indywidualnych cech dziecka, które doprowadziły do efektu, motywacja wewnętrzna nie ulega wzmocnieniu.
Co w zamian?
Psycholodzy są zgodni – należy rozmawiać z dziećmi, ustalać wspólne zasady i reagować, gdy nie są one przestrzegane. Nie warto jednak sięgać po kary oraz nagrody. Zdecydowanie głębsze znaczenie ma rozpatrywanie działania dziecka jako sposobu na realizację jakiejś potrzeby. Do takiej optyki zachęca Marshall Rosenberg – twórca porozumienia bez przemocy. Każdy człowiek ma w sobie potrzeby, których realizacja jest dla niego priorytetem. Potrzeby wzbudzają emocje i zachowania. Dzieci, które dopiero kształtują samokontrolę, mają jeszcze nieokiełznane emocje, a ich mózg wciąż dynamicznie się rozwija, będą częściej reagować emocjonalnie i wylewnie. Poszczególne fazy rozwojowe niosą za sobą trudne zachowania, które rodzic może interpretować jako nieakceptowane bądź złe. Drogą do rozwiązania powinna być współpraca budowana na fundamencie wzajemnego szacunku i dostrzegania potrzeb. Korzystanie z języka osobistego może wspomóc empatyczną komunikację, która pokaże dziecku granice rodzica: „Nie lubię, kiedy mnie bijesz w złości. Gdy jesteś zły, możesz tupać. Co Ty na to?”.
Język żyrafy
Słowa niosą przekaz. Stosowanie rozbudowanych komunikatów podkreślających wysiłek włożony w zadanie, dopytywanie o źródła pomysłów i rozwiązań – to również narzędzia budowania głębokiej więzi z dzieckiem. „Jak udało ci się tego dokonać? Skąd miałeś taki pomysł? Czy jesteś z siebie dumny” – to zwrócenie dziecku uwagi na jego mocne strony i kreatywność oraz wartościowe wyrażenie podziwu dla dziecka i jego dokonań. W ten sposób oddajemy sprawczość i odpowiedzialność za działanie, co w przyszłości może skutkować lepszą kontrolą nad swoim życiem oraz dobrym samopoczuciem psychicznym. Ponadto rodzice lepiej mogą poznawać dziecko. Każde działanie na rzecz tej relacji jest ważne.
***
Rezygnacja ze stosowania kar i nagród w procesie wychowawczym nie jest trudna. Jeśli jednocześnie zainwestujemy w rozwijanie kompetencji emocjonalnych i sami będziemy pokazywać dzieciom zachowania akceptowane w rodzinie i społeczeństwie, one podążą za naszym przykładem. Uczą się poprzez doświadczanie i obserwację, a najlepszym źródłem dotarcia do dzieci jest zabawa i bajka. Wykorzystanie tych narzędzi pomaga rozwiązywać trudności pojawiające się w procesie wychowawczym.
Tekst: Marta Jagodzińska
